Historia

Mówiąc o kościele franciszkańskim w Inowrocławiu, potrzeba doprecyzować, czy ma się na myśli kościół stary, pierwotny, w którym mieszkali franciszkanie z okresu swojej pierwszej obecności w mieście, czy też kościół, w którym przebywają obecnie, a który swoimi początkami sięga działalności lokalnej wspólnoty protestanckiej.

Kościół św. Franciszka

Jeśli chodzi o kościół pierwotny, to był on dedykowany św. Franciszkowi z Asyżu i został zbudowany w XIII w. Z przekazów historycznych wiadomo, że w 1273 r. księżna kujawska Eufrozyna i jej syn Władysław Łokietek podpisali tutaj układ z Krzyżakami, a w grudniu 1338 r. ogłoszony został pozew przeciw Krzyżakom na proces warszawski. Przy tym wydarzeniu prawdopodobnie obecni byli w wszyscy ówcześni członkowie miejscowej wspólnoty klasztornej, których, co ciekawe, znamy do dzisiaj z imienia. Byli to: gwardian i były kustosz Przybysław oraz bracia: Jakub, Boguta, Michał i Bartłomiej.

W XVII w. do południowej nawy kościoła została dobudowana renesansowa kaplica Wolskich, którą ufundował sędzia Maciej Włodek.  Rozwój świątyni uległ gwałtownemu zatrzymaniu podczas szwedzkiego „potopu”, kiedy prawie wszyscy zakonnicy zostali zabici, a dobra zgromadzone w świątyni i klasztorze uległy dewastacji.

W kolejnych latach franciszkanie próbowali jeszcze naprawić szkody, które zastali swoim w kompleksie kościelno-klasztornym, jednak generalny remont budynku przekraczał ich możliwości. Tak było aż do 20 maja 1819 r., kiedy to król Fryderyk Wilhelm III wydał dekret, na mocy którego doszło do kasaty klasztoru a w konsekwencji również do zamknięcia kościoła. Ówczesny proboszcz Maciej Schultz zdołał jeszcze przenieść niektóre elementy wyposażenia świątyni do fary, gdzie do dziś podziwiać można piękne rokokowe epitafium rodziny Radojewskich, obraz św. Józefa z Kupertynu oraz trzy odrestaurowywane barokowe ołtarze: zdecydowanie najokazalszy św. Antoniego, a ponadto Matki Bożej Różańcowej oraz Zwiastowania NMP. Zachował się też dzwon z 1607 r., odlany na zamówienie ówczesnego gwardiana Mateusza Studzińskiego.

Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Początki obecnego kościoła franciszkańskiego w Inowrocławiu sięgają roku 1773, kiedy to w mieście powstała gmina ewangelicka. W 1802 r. jej członkowie wybudowali dom modlitwy, który w czasie wojen napoleońskich został jednak zamieniony na spichlerz zbożowy. Na prośbę Ewangelików król Fryderyk Wilhelm III ustanowił na cele zboru stałą roczną dotację w wysokości 1056 marek. Wkrótce gmina stała się na tyle bogata, że mogła już utrzymać pierwszego „miejscowego” pastora, Fryderyka Wilhelma Krupińskiego, a także przeprowadzić budowę kaplicy, która znajdowała się pomiędzy dzisiejszymi ulicami Kościuszki i Wałową.

W 1861 r. kaplicę zburzono, bo dzięki otrzymywanym co roku pieniądzom gminę stać już było na budowę jeszcze okazalszej świątyni, czyli właśnie obecnego kościoła franciszkańskiego. Prace zostały ukończone w roku 1863. Świątynia została wzniesiona z charakterystycznej żółtej cegły w stylu „okrągłołukowym” (org. „rundbogenstil”), stanowiącym nawiązanie do architektury romańskiej. Na marginesie warto wspomnieć, że w tym czasie w Inowrocławiu nie było kościoła katolickiego w pełni nadającego się do sprawowania kultu, a miejscowi katolicy udawali się po posługi religijne do pobliskiego Orłowa. Jeszcze przed I Wojną Światową w Inowrocławiu było 8375 ewangelików (jedna trzecia mieszkańców). W mieście w tym czasie znajdowała się ponadto siedziba tzw. superintendenta diecezji, czyli odpowiednika katolickiego biskupa diecezjalnego.

Protestanci użytkowali kościół do końca II Wojny Światowej. Po wyzwoleniu Inowrocławia, w styczniu 1945 r., lokalne polskie władze przekazały budynek kościoła, jako mienie poniemieckie, w użytkowanie parafii rzymskokatolickiej. 29 kwietnia 1945 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła, którego dokonał ks. dziekan Jan Filipiak. Wtedy też kościołowi nadano tytuł Podwyższenia Krzyża Świętego.

Odtąd kościół służył wspólnocie katolików, a gospodarowała nim parafia Zwiastowania Maryi Panny. Z dniem 1 lipca 1965 r. ks. kardynał Stefan Wyszyński zdecydował o usamodzielnieniu kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, nadając mu rangę kościoła rektorskiego. W dniu 1 lipca 1967 r. utworzył przy nim ponadto ośrodek duszpasterski z przypisanym konkretnym terenem posługi, a w dniu 2 maja 1971 r. utworzył przy nim parafię.

W dniu 28 lipca 2006 r. decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków inowrocławski kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego został wpisany na listę zabytków, stając się 21-ym spisanym zabytkiem w mieście. W uzasadnieniu tej decyzji konserwator wskazywał na liczne walory budowli związane z nawiązaniami do sztuki greckiej i romańskiej.

Od 27 sierpnia 2016 r. opiekę nad parafią i kościołem pw. Podwyższenia Krzyża Świętego sprawują Franciszkanie z Prowincji św. Maksymiliana M. Kolbego.